De zoektocht naar de verloren Jezus

Deel 1: Vragen stellen, antwoorden zoeken

© Andy Bannister, 2001

Inleiding: de uitdaging van Jezus

Of je nu een christen of een moslim bent, er is geen uitweg mogelijk van de uitdagende vraag wie Jezus van Nazaret is. Nu, naast het erkennen dat hij inderdaad een markant figuur was, zijn christenen en moslims het snel oneens wanneer zij spreken over Jezus. Christenen geloven dat in Jezus, de God die de wereld schiep zichzelf volledig aan zijn schepping openbaarde. Daarentegen geloven moslims dat hij slechts een profeet is; een belangrijke, ja, maar niet zo belangrijk als Mohammed zelf.

Nu is het probleem het volgende. De meeste moslims weten erg weinig over de historische persoon Jezus van Nazaret. De koran vertelt weinig over hem. In feite het enige dat hij over hem beschrijft zijn slechts verlengde geboortevertellingen. Ondanks dat hij zegt dat hij grote menigtes onderwees, wordt er weinig informatie over de inhoud van dat onderwijs gegeven. De koran bevat geen preken, geen gelijkenissen en geen enkel vriendelijk woord voor de armen en onteigenden, en hij zegt niets over de snijdende uitdagingen aan het adres van het religieuze establishment; het ontbreekt allemaal. Daarvoor moet je je wenden tot de evangeliën.

Wanneer je over Jezus begint te vragen, antwoorden moslims snel: “Wij eren Jezus Christus, waarom eren jullie Mohammed niet?” Maar ik wil graag mijn moslimvrienden en lezers uitdagen met dit – als ik zou zeggen: ‘Oh, ik eer Mohammed, hij was een groot autocoureur!’ zou u mij aankijken of ik gek ben geworden. Zie je, het punt is niet of je beweert iemand te eren of niet, maar eerst moet je weten waar die persoon voor staat. Totdat moslims weten wat Jezus zei, deed en beweerde, is voor hen te beweren dat zij Jezus eren – op zijn best – misleidend. Het doel van deze serie is om moslims te helpen hun verloren Jezus te herontdekken – om zelf te onderzoeken wat hij zei, deed en leerde.

Vijf vragen

Eén van ’s werelds leidende nieuwtestamentische geleerden is N.T. Wright, wiens uitgebreide werk The New Testament and the People of God (“Het nieuwe testament en Gods volk”) en Jesus and the Victory of God (“Jezus en de overwinning van God”) verplichte leesstof is voor ieder die in academische arena serieus genomen wenst te worden. Wright stelt dat er vijf kernvragen zijn om te beantwoorden voor ieder die zich over Jezus een opinie wenst te vormen [1]. Deze zijn:

  1. Hoe paste Jezus in het jodendom van zijn dagen? Geloofde hij hetzelfde als iemand anders in die tijd, of was hij anders? En zo ja, hoe?
  2. Wat waren de doelen van Jezus? Wat wilde hij bereiken?
  3. Waarom stierf Jezus? Waarom wilden de joodse leiders hem executeren, en hoe overtuigden zij de Romeinen hiervan? [2]
  4. Hoe en waarom begon de eerste kerk? Wat veranderende een stel bange mensen, na het verlies van hun leider, in een stel prekers zonder angst bereid om het martelaarschap voor hun boodschap te aanvaarden? Waarom begonnen zij te preken dat Israëls geschiedenis haar beloofde climax in Jezus had bereikt?
  5. Waarom zijn de evangeliën zoals ze zijn? Aan de ene kant zie je dat de evangeliën erg verschillen van de joodse achtergrond van het eerste eeuwse Palestina, maar aan de andere kant zie je dat ze ook opvallend verschillen ten opzichte van de vroege kerk. (Bijvoorbeeld, er wordt niet gesproken over zaken van grote zorg in het latere nieuwe testament; het spreken in tongen, de besnijdenis, het debat over de heidenen enzovoort.

Om het even simpel te zeggen – zoals moslimpolemieken neigen te doen – dat “Jezus slechts een profeet was” of dat “de evangeliën vervalst zijn”, is het punt missen – nogal vergelijkbaar met het reizen naar Disneyland en daar een foto van het ticketkantoortje te nemen en huiswaarts te keren. Tenzij je Jezus in woorden van zijn historische achtergrond kan uitleggen, begrijpt wat hem motiveerde en hem in zijn roeping dreef, en kan uitleggen hoe hij de nieuwe beweging “christendom” in het leven riep, dien je terug te gaan naar waar het begon.

Moslims hebben hun Jezus verloren. Het doel van deze miniserie artikelen is hen te helpen hem terug te krijgen door nader te kijken naar wat hij leerde, deed en zei. We proberen daarbij voortdurend Wright’s vijf vragen in ons achterhoofd te houden.

De kracht van het verhaal herontdekken

Zelfs een vluchtige blik door de evangeliën onthult dat Jezus een man was die van verhalen hield. Hij communiceerde door gelijkenissen en metaforen. Nu is dit iets dat mist in de koranische presentatie van hem, misschien omdat de koran niet werkelijk het genre van “verhaal” kent [ 3]. Moslims falen in het waarderen dat Jezus een groot verhalenverteller is – iets dat verloren is gegaan wanneer je zijn contact met hem reduceert tot slechts proof-texting [i] [4].

Als het verhaal één van de belangrijke aspecten van de bediening van Jezus is, zijn er twee andere aspecten om rekening mee te houden als we het nieuwe testament lezen. Het eerste is die van daadkracht. Jezus was een man van daden; als je in de evangeliën leest, lees je over discussies met de Farizeeën, wonderen, profetische uitbeeldingen en een reeks van andere dingen. Echter, deze kunnen niet worden gescheiden van wat Jezus zei en leerde. Beschouw het beroemde verhaal in Marcus 11van Jezus die de tempel in Jeruzalem zuivert. Dit verhaal moet je in de context van het hoofdstuk als geheel lezen, dan doet deze daad licht schijnen op de gebeurtenis waar Jezus de vijgenboom vervloekt (zoals die gebeurtenis – op zijn beurt – licht doet schijnen op de tempelreiniging). Marcus geeft hiermee aan dat beide gebeurtenissen met elkaar verbonden zijn. Een antwoord op de vraag waarom Jezus de tempel reinigde kan daarom alleen gevonden worden door Jezus’ daden en woorden samen te lezen. Dit is een roep om de ene Jezus, niet de Jezus van de polemiek en de proof-texting.

Het derde aspect van de bediening van Jezus vraagt inlevingsvermogen in het jodendom van zijn dagen. In het jodendom van de eerste eeuw waren symbolen zeer belangrijk. De drie van de grootste waren: de tempel, de Thora, en de Geest. Alle drie waren manieren van spreken over Gods bemoeienis met zijn volk Israël:

Waarom is dit belangrijk? Omdat zoals we later in de serie zullen zien, Jezus zelf een sterke voorstander van symbolen was. De manier waarop hij deze zeer belangrijke joodse symbolen van die dagen behandelde, en in feite zelf krachtige symbolen schept, zal ons helpen als we preciezer gaan kijken naar Jezus en als we Wright’s vijf proberen te beantwoorden.

Vertel me een verhaal...

Jezus – zoals we zagen – was een man die verhalen vertelde. Zijn verhalen waren vaak verbonden met de religieuze symbolen van zijn tijd. Zij bevatten woorden, afbeeldingen, en metaforen die zijn tijdgenoten konden begrijpen. Eén van de meest opvallende verhalen die hij vertelde – één die ons inzicht geeft in zijn geest – kun je in Marcus 12 vinden. De context is deze: Jezus heeft zojuist voor herrie gezorgd in Jeruzalems tempel, door haar te zuiveren van handelaren en haar ondergang te profeteren. De religieuze leiders dagen hem uit en vragen hem, waar hij zijn gezag vandaan haalt als legitimatie voor alles wat hij deed. En Jezus vertelt zijn verhaal...

1 Hij begon tegen hen te spreken in gelijkenissen: ‘Een man legde een wijngaard aan en omheinde die. Hij groef een kuil voor de wijnpers en bouwde een uitkijktoren. Hij verpachtte de wijngaard aan wijnbouwers en ging op reis. 2 Na verloop van tijd stuurde hij een knecht naar de wijnbouwers om zijn deel van de opbrengst van hen te ontvangen; 3 maar ze grepen hem vast, mishandelden hem en stuurden hem met lege handen terug. 4 Daarna stuurde hij een andere knecht naar hen toe, die ze in het gezicht sloegen en vernederden. 5 Hij stuurde nog een derde, die ze doodden, en nog vele anderen; sommigen werden door de wijnbouwers mishandeld en anderen werden door hen gedood. 6 Ten slotte was alleen nog zijn geliefde zoon over; die stuurde hij als laatste naar hen toe, met de gedachte: Voor mijn zoon zullen ze wel ontzag hebben. 7 Maar de wijnbouwers zeiden tegen elkaar: “Dat is de erfgenaam. Kom op, laten we hem doden, dan is de erfenis van ons.” 8 Ze grepen hem vast en doodden hem en gooiden zijn lichaam buiten de wijngaard. 9 Wat zal de eigenaar van de wijngaard daarna doen? Hij zal zelf komen om de wijnbouwers om te brengen en hij zal de wijngaard aan anderen geven. 10 Hebt u deze schrifttekst dan niet gelezen:
“De steen die de bouwers afkeurden
is de hoeksteen geworden.
11 Dankzij de Heer is dit gebeurd,
wonderbaarlijk is het om te zien.”’ (Marcus 12:1-11)

Het publiek dat dit verhaal hoorde twijfelde niet over wat Jezus ermee bedoelde. Zelfs 2000 jaar later is het erg duidelijk. Wat uitleg nodig heeft is dat in het jodendom van Jezus’ dagen, een ‘wijngaard’ een symbool voor Israël zelf was. We kunnen dit zien in een reeks oudtestamentische teksten, zoals Jesaja 5:1. In feite is Jezus’ hele verhaal erg knap in het hervertellen van Jesaja 5:1-7, een passage waarin Gods oordeel over Israël voorzegd werd als zij weigeren te doen wat juist is. Wanneer je dat beeld in je opneemt, valt de rest van het verhaal op zijn plaats:

Waarom is dit belangrijk? Om een aantal redenen. Niet in de minste plaats omdat Jezus zichzelf zag als van een andere klasse dan de slaven (profeten) die voor hem kwamen. Zij waren slechts boodschappers gezonden door de wijngaardeigenaar (God) naar de pachters (de Israëlieten). Jezus, echter, zag zichzelf als de gehoorzame zoon. Dit alleen al heeft diepgaande implicaties voor het islamitisch begrip van Jezus, omdat Jezus zichzelf niet zag als één in de lijn van de profeten voorafgegaan door Johannes de Doper en gevolgd door Mohammed. Voor zover het Jezus aangaat was de lijn van profeten geëindigd – Johannes was de laatste. Hij, Jezus, is van een andere klasse... hij is de gehoorzame zoon van de wijngaardeigenaar.

Dat Jezus zichzelf zag als een klasse apart wordt ook duidelijk wanneer je kijkt naar de andere voorbeelden van zijn handelingen en zijn onderwijs. Herinner die drie sleutelsymbolen van het jodendom waarover we eerder spraken. We noemden de tempel, Thora, en de Geest. Geen goede jood uit de eerste eeuw zou niets dan het hoogste respect hiervoor hebben, niet waar? Niettemin zien we het volgende:

Moslims uit de eenentwintigste eeuw lijken te missen wat voor een goede jood blasfemie zou zijn; hoe kon Jezus, een timmerman uit Nazaret, beweren Gods Geest te zenden? Het zenden van de Geest was Gods alleenrecht. In het oude testament – zoals we zagen – vertegenwoordigde de Geest de diepe aanwezigheid en activiteit van God zelf. De bewering van Jezus zou voor jou of mij overkomen als: “Ik heb controle over Gods macht” of “Ik kan Gods wijsheid sturen” – uitgesproken blasfemisch.

Zoals N.T. Wright opmerkt:

‘Het jodendom had twee grote geïncarneerde symbolen: de tempel en de Thora: Jezus lijkt te hebben geloofd dat het zijn roeping was om de ene te volbrengen en de ander overbodig te maken. Jezus handelde en sprak alsof hij dacht dat hij een één-man-tegen-de-tempel-beweging was.’ [6]

Wat hij verder ook dacht dat hij was, Jezus dacht duidelijk dat hij geen gewone profeet was. In de bovenstaande gelijkenis van de wijngaard, zagen we dat Jezus categorisch een scheiding trok tussen zichzelf en de voorgaande profeten. Geen andere profeten konden na de gehoorzame zoon van de wijngaardeigenaar komen, omdat na de zoon, God interveniëren zou en iets geheel anders zou doen. Dit fundamentele verschil tussen Jezus en de andere profeten wordt ook onderstreept door zijn houding tegenover de grote symbolen van het jodendom: de Thora, de tempel en de Geest. Jezus beschouwde, als de gehoorzame zoon, zichzelf duidelijk gezag te hebben over deze drie. Dit doet diepgaande vragen oprijzen over het moslimse begrip van Jezus. Mohammed kan niet, categorisch en absoluut, in dezelfde lijn van profeten staan dan die van Jezus. Jezus beschouwde zichzelf niet als gewoon één van de vele profeten, en als zodanig verwachte hij ook zeker niet dat een profeet na hem zou komen.

Dat is omdat Jezus begreep dat door hem, de God van het oude testament zijn beloofde koninkrijk aan het vestigen was, waarnaar de oudtestamentische profeten vooruit keken. Je kunt Jezus niet begrijpen zonder zijn onderwijs over “het koninkrijk van God” te begrijpen, een frase die meer dan honderd keer verschijnt in de evangeliën. Echter, dat is een onderwerp voor een later artikel uit deze serie.

Conclusies

We hebben gezien hoe vitaal het is om Jezus te begrijpen in de context van het jodendom van de eerste eeuw. Moslims plegen een onhandige verdraaiing in de geschiedenis als zij proberen te suggereren dat hij in feite een moslim uit de 7e eeuw was, dat hij een identieke boodschap preekte als die van Mohammeds. Jezus was geen moslim. Noch was hij wat dat betreft een Amerikaanse protestant uit de 21e eeuw! Je moet hem in zijn context vatten, en de enige manier om dat te doen is door hem te benaderen via de nieuwtestamentische evangeliën.

Ten tweede, dit artikel is een oproep om de boodschap van Jezus in zijn geheel te lezen. Helaas zijn mijn moslimvrienden dol op proof-texting (Christenen zijn hier ook niet vies van). Meestal als je moslims de evangeliën ziet aanhalen, is het een vers hier, een vers daar, eenvoudigweg om een punt te maken. Echter, ons begrip van Jezus is alleen correct als het past in al het materiaal van de evangeliën. Als we alleen ons beeld van Jezus kunnen baseren door één of twee verzen aan te halen, die uit hun verband zijn gerukt, dan zou ik willen beweren dat we een verkeerd beeld hebben van Jezus. Een moslim zal terecht beweren dat voor een goed begrip van de islam de hele koran in beschouwing genomen dient te worden; niet slechts één of twee favoriete verzen. Ik wil daarom ook argumenteren dat iedere voorstelling van Jezus die niet al zijn gelijkenissen, wonderen, en handelingen in beschouwing neemt, blinde vlekken heeft. Dus dit is een uitdaging voor moslims om het nieuwe testament te herontdekken en kennis te maken met de Jezus die het presenteert, niet door hem ervan los te trekken.

Ten derde, we hebben gezien hoe Jezus zichzelf als een klasse apart van de andere profeten zag, en in feite de lijn van profeten te hebben beëindigd. Jezus sprak van zichzelf als de gehoorzame zoon van de wijngaardeigenaar, gezonden door die eigenaar (God) toen de lijn van boodschappers faalden om het volk gereed te maken voor het komende koninkrijk van God. Dus om Jezus een profeet gelijk aan Mohammed te noemen is niet zozeer een karikatuur als wel een dwaze misvatting. Je mag zeggen dat Mohammed een profeet was als je dat wilt, maar hij was zeker niet gelijk aan Jezus, omdat toekomstige profeten niet in het wereldbeeld van Jezus van Nazaret pasten [7]. Als we Jezus, de man en zijn boodschap en uiteindelijk wat hij beweerde te zijn, juist moeten begrijpen, dan moeten we de gehele uniciteit begrijpen die alles onderstreept wat hij beweerde en deed.

Voetnoten

[1] N.T. Wright, Jesus and the Victory of God (London: SPCK, 1999) p91-113

[2] Er wordt natuurlijk erkend dat moslims niet geloven dat Jezus gekruisigd werd (op de basis van soera 4:157). Daarom zal dit punt uitvoerig besproken worden in een volgend artikel in deze serie. Voor nu, is het genoeg om onze moslimvrienden drie vragen te stellen:

(i) Waarom spreekt Jezus uitvoerig over zijn dood? (Bijvoorbeeld Marcus 8:31; 10:33-34) Zeggen dat deze “latere christelijke vervalsingen van het evangelie’ zijn” mist geheel het punt; als dit het geval was, waarom noemt geen van deze verzen de kruisiging, de verzoening of elk ander later christelijk idee?

( ii) Wat beweegt de eerste joodse christenen om te beweren dat hun messiasfiguur was gekruisigd? Een moslimapologeet Shabbir Ally heeft, het idee onderstreept dat een “gekruisigde messias” een tegenspraak in joodse oren zou zijn (op de basis van Deuteronomium 21:22-23). Niettemin vinden we het in het vroege christelijke onderwijs, een gekruisigde messias is precies wat gepreekt wordt (Handelingen 2:36). Dit is niet een bewering die joodse christenen verzonnen zouden hebben tenzij zij heel zeker van zichzelf waren.

( iii) Hoe las Jezus de oudtestamentische teksten die spreken over het lijden van Gods gezalfde persoon (messias); bijvoorbeeld de Dienstknecht Liederen in Jesaja en talloze voorbeelden in de canonieke boeken, zoals Wijsheid 2:12 en verder?

[3] Ik gebruik de term ‘verhaal’ in de betekenis van fictieve vertelling. De koran bevat, natuurlijk, secties van vertellingen; bijvoorbeeld, de verslagen van Jozef, Salomo en de mieren, enzovoort. Echter, orthodoxe moslims zouden zeggen dat deze niet fictief zijn, maar verslagen van de geschieden. Echter, de koran gebruikt niet het genre ‘verhaal’ zoals de evangeliën dat doen. Het missen van dit verhaalgenre betekent dat moslims worstelen wanneer zij zich tot de evangeliën wenden, waar Jezus het meeste van zijn onderwijs in de vorm van verhalen formuleert – gelijkenissen die het publiek begrepen. Je kunt niet met verhalen proof-texten, door ze uit hun verband te halen. Je moet in plaats de verhalen verantwoord gebruiken, en als één geheel lezen (wat geleerden “een perikoop” zouden noemen).

[4] Wat bedroevend is het te zien wanneer de evangeliën in moslimpolemieken worden aangehaald. Je kunt niet losse verzen van Matteüs, Marcus, Lucas of Johannes losrukken om een punt zoals dit te bewijzen. Jezus vertelde zijn boodschap van het koninkrijk van God (een onderwerp voor een later artikel in deze serie) in de vorm van gelijkenissen en verhaal. Om Jezus te begrijpen moet je lezen wat Jezus in de context zei. Ik raad moslimlezers aan dat zij het evangelie van Marcus in één haal gaan lezen; iets dat in 2 uur kan worden gedaan. Als zij niet bereid zijn die tijd te spenderen, dan wil ik vriendelijk aanraden een alternatieve levensweg te vinden en niets meer te zeggen

[5] Traditioneel werd met de Thora de eerste vijf boeken van het oude testament bedoeld. Echter, in Jezus’ tijd was “Thora” in betekenis tot alle boeken van het oude testament gegroeid.

[6] N.T. Wright, Jesus and the Identity of God (“Jezus en Gods identiteit”) in het weekblad Ex Auditu 14 (1998) 42-56, p 53

[7] Een veel gebruikte moslimuitweg wanneer zij geconfronteerd worden met moeilijke vragen over Jezus, is te zeggen: “dat dit een latere christelijke uitvinding is”. Het probleem is dat dit antwoord je niet helpt met de gelijkenis van de wijngaard, waarin Jezus zichzelf presenteert als de gehoorzame zoon van eigenaar, gezonden toen al de profeten gefaald hadden. Als dit een latere christelijke corruptie was, zou een moslim uit moeten leggen:

(i) Waarom wordt de kruisiging of opstanding niet genoemd (die de kerk zeker zou hebben toegevoegd)?

( ii) Waarom vinden we geen verzoeningstheologie in wat voor vorm dan ook?

( iii) De focus op Israël. Dit kan alleen betekenis hebben in zijn context als deze gelijkenis voor 70 AD werd verteld, toen Jeruzalem werd geplunderd door de Romeinen en de tempel vernietigd werd. Het probleem met het “evangelie is gecorrumpeerd”-argument is dat het gewoonlijk wordt gemaakt door mensen die onbekend zijn met het geheel van het nieuwe testament, die de geschiedenis van de eerste eeuw ontkennen of, vaker, beide.

Zie de andere delen in deze serie:

Deel 2 De gedachten van de messias

Deel 3 De komst van het koninkrijk

[i] Proof-texting is het proces waarbij bijbelverzen aangehaald worden om het argument voor of tegen iets te ondersteunen, en wanneer juist toegepast is het een effectieve manier om de bijbelse basis van iets aan te tonen. De tendens om eenvoudig een geïsoleerde passage te citeren die aan de oppervlakte het argument lijkt te ondersteunen, kan voor sommigen onweerstaanbaar zijn – wanneer, in werkelijkheid, een completere lezing van de gehele passage een verschillend verhaal onthult.